Nieuki i ignoranci uznają nauki za coś śmiesznego i nie chcą ich słuchać, ponieważ dowodzi im się wtedy ich nieuctwa, podczas gdy oni chcą, aby wszyscy byli podobni do nich. W ten sam sposób ci, którzy żyją bezwstydnie i tak też postępują, starają się, aby wszyscy byli od nich gorsi, uważając, że dzięki mnogości złych łowią nienaganność dla siebie.
— Pseudo-Antoni Wielki, fragment publikacji Filokalia, tom 1
Pseudo-Antoni Wielki we fragmencie z Filokalii dotyka zjawiska, które można nazwać moralnym i intelektualnym konformizmem. W jego słowach pobrzmiewa intuicja, że ludzie często nie tyle poszukują prawdy, ile raczej starają się uzasadnić swoje dotychczasowe życie i przekonania. Nauka, która odsłania niewiedzę, bywa postrzegana jako zagrożenie, a cnota, która obnaża czyjeś złe postępowanie, wzbudza wrogość. Istotą tej refleksji jest mechanizm, w którym jednostka, zamiast dążyć do poprawy, próbuje otoczenie sprowadzić do własnego poziomu.
Odrzucenie nauki jako obrona nieuctwa
Pierwsza część cytatu odnosi się do ludzi odrzucających naukę – nie dlatego, że jest ona błędna, lecz dlatego, że konfrontuje ich z własnym nieuctwem. Takie podejście zakłada, że ignorancja nie jest stanem, który należy przezwyciężać, lecz czymś, co powinno być akceptowane, a nawet narzucane innym. Przypomina to mechanizm znany z historii filozofii i teologii, gdzie fałszywi nauczyciele, niezdolni do poznania prawdy, starali się podważyć samą ideę mądrości i nauki. Obserwujemy to również w życiu społecznym: tam, gdzie brak argumentów, pojawia się drwina, a tam, gdzie wiedza zagraża komfortowi umysłowemu, zostaje zastąpiona kpiną lub agresją.
Moralny relatywizm i usprawiedliwianie zła
Druga część cytatu wskazuje na podobny mechanizm w sferze moralnej. Ludzie, którzy żyją w sposób niegodziwy, nie szukają poprawy, lecz przeciwnie – dążą do tego, aby wszyscy wokół nich byli jeszcze gorsi. Wynika to z fałszywego przekonania, że jeśli wszyscy są winni, to nikt nie ponosi odpowiedzialności. W ten sposób człowiek unika wewnętrznej konfrontacji ze swoim sumieniem, ukrywając się w tłumie. Święty Jan Kasjan w Rozmowie V opisywał podobne zjawisko, wskazując, że niektóre wady szerzą się jak choroba zakaźna: im więcej ludzi im ulega, tym trudniej je dostrzec i przezwyciężyć.
Zagrożenie dla wspólnot
Powyższe rozważania mają swoje odniesienie nie tylko do jednostek, lecz także do całych społeczności. Kultura relatywizmu, w której każda opinia jest uznawana za równoważną, a moralność traktowana jako kwestia subiektywna, sprzyja zarówno intelektualnej ignorancji, jak i etycznemu upadkowi. Jeśli każdy uzna, że jego niewiedza jest równie wartościowa jak cudza mądrość, a jego grzech nie różni się od cnoty, wówczas prawda i dobro przestaną mieć jakiekolwiek znaczenie.
Pseudo-Antoni Wielki przestrzega przed tym mechanizmem nie tylko jako przed błędem jednostkowym, ale jako przed zagrożeniem dla całych wspólnot. Jeśli bowiem ignorancja staje się normą, a zło sposobem na uniknięcie wyrzutów sumienia, upadają fundamenty cywilizacji opartej na dążeniu do prawdy i dobra. W tym kontekście jego słowa nabierają szczególnej aktualności – czyż nie widzimy na co dzień prób ośmieszania mądrości i relatywizowania moralności?
Opracowanie graficzne: Mikołaj Jastrzębski OSB
Jeśli zainteresował Cię nasz materiał, mamy dla Ciebie propozycję! Możesz otrzymywać raz w tygodniu, w sobotę o 19:00, e-mail z najnowszymi artykułami z portalu cspb.pl. Wystarczy, że zapiszesz się do naszych powiadomień poniżej...
Chcesz być na bieżąco z najnowszymi artykułami, informacjami dotyczącymi projektu "Filokalia" oraz nowościami wydawniczymi? Jeśli tak, zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej, gdzie znajdziesz formularze do zapisu na nasze newslettery.
Czytelnicy i słuchacze naszych materiałów dostępnych w księgarni internetowej, na stronie cspb.pl, kanale YouTube oraz innych platformach podcastowych mogą być zainteresowani, w jaki sposób mogą nas wesprzeć. Od jakiegoś czasu istnieje społeczność darczyńców, którzy aktywnie i regularnie wspierają nasze działania.
To jest tylko pewna propozycja, możliwość wsparcia — jeżeli uważasz, że to, co robimy, jest wartościowe i chcesz dołączyć do darczyńców, od teraz masz taką możliwość. Z góry dziękujemy za każde wsparcie!
