Szczęśliwie Historia mnichów w Egipcie znalazła swoje naturalne uzupełnienie i kontynuację w Historia Lausiaca – Opowiadaniach dla Lausosa, popularnym dziele poświęconym mnichom (tym razem nie tylko egipskim); powstało ono niewiele później niż Historia mnichów w Egipcie. Jego autorem był Palladiusz, człowiek wykształcony, sprawnie władający piórem, dobrze znający z własnego doświadczenia środowisko monastyczne. Relacja, zręcznie napisana, zyskała od razu wielu czytelników. Jest ona zarazem podobna do Historii mnichów w Egipcie i od niej różna. To pozwala nam zrozumieć dlaczego w V w. pomieszano oba utwory, aby czytelnik znalazł w nowym utworze wszystko to, co go zafascynowało w częściach składowych. W różnych postaciach, krótszej i dłuższej, Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa wywarła ogromny wpływ na całe późnoantyczne chrześcijańskie piśmiennictwo, pozostała także w następnych epokach utworem chętnie czytywanym nie tylko w klasztornych refektarzach i celach, ale i wśród ludzi świeckich. Naśladowało je wielu autorów tworzących w rozmaitych językach chrześcijańskiego świata niezwykle popularną literaturę o mnichach.
Życiorys Palladiusza
Palladiusz urodził się około roku 363/364 w sercu Azji Mniejszej, w Galacji, w rodzinie należącej do miejskiej elity, którą stać było na zapewnienie mu dobrego wykształcenia wedle wzorów tamtej epoki. Czytał więc autorów klasycznych znajdujących się na listach szkolnych lektur, studiował retorykę i zetknął się z pogańską filozofią, kiedy zaś po latach ascezy przystąpi do pisania dzieł głęboko odmiennych od tych, które poznał w czasach szkolnych, zdobyte wówczas umiejętności mimo wszystko bardzo mu się przydadzą.
O życiu Palladiusza wiemy niewiele, brak nam nade wszystko solidnych podstaw do ustalenia chronologii jego licznych podróży. W 386 r. stał się mnichem i żył przez pewien czas w Palestynie, być może we wspólnocie znajdującej się w miejscu zwanym Douka (wspomina o niej w Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa 48,2). Zetknął się wówczas z dwiema ważnymi postaciami ascetycznego środowiska Jerozolimy: Rufinem z Akwilei, znanym już wtedy tłumaczem dzieł Orygenesa na łacinę i Melanią Starszą, wielką damą rzymskiej arystokracji, kierującą żeńskim klasztorem założonym przez nią na Górze Oliwnej. To oni nakłonili go do udania się do Egiptu.
Palladiusz wyruszając w 388 r. nad Nil, szedł w ślady innych pobożnych podróżników. Egipscy mnisi, ich pustelnie i klasztory fascynowały wielu; ci, którzy pragnęli poświęcić się ascezie, szukali nad Nilem wzorców monastycznego żywota. Sam widok Ojców Pustyni, ich rady i pouczenia, opowiadania o heroicznych postaciach poprzednich pokoleń pomagały w podjęciu trudnej decyzji zerwania ze światem; podpowiadały, jak walczyć o doskonałe wypełnianie nakazów Pisma Świętego i jaką taktykę przyjąć w walce z demonami. Ważna była nie tylko nauka, jaką można było z rozmów z mnichami wynieść – równie istotny był fizyczny kontakt ze świętością, z cudotwórczą mocą tych sławnych ludzi lub, gdy tych nie stało, choćby z miejscami naznaczonymi ich obecnością.
Palladiusz spędził najpierw rok w Aleksandrii pod duchowym kierownictwem prezbitera Izydora zajmującego się hospicjum dla cudzoziemców; pozostawił o nim wspomnienie napisane z niezwykłym ciepłem i podziwem. Izydor wysłał Palladiusza na trzy lata w pobliże Aleksandrii, do Doroteusza, pustelnika znanego ze skrajnie rygorystycznej ascezy. Jednak Palladiusz nie dotrwał do końca wyznaczonego tego swoistego „terminu” – rozchorował się i musiał wrócić do Aleksandrii. Po wyzdrowieniu, w 390 r., udał się do Nitrii, sławnego ośrodka monastycznego położonego na zachodnim skraju Delty. Stamtąd przeniósł się głębiej na pustynię, do miejsca, w którym warunki ascezy były surowsze niż w Nitrii: do Cel. Tu pozostał przez lat dziewięć. Był najpierw uczniem Makarego Aleksandryjskiego, później członkiem kręgu ascetów skupionych wokół wielkiego teoretyka ascezy, Ewagriusza Pontyjskiego, który wywarł na Palladiuszu niezatarte wrażenie.
O własnych monastycznych doświadczeniach Palladiusz wspominał wielokrotnie w swym dziele, poświęcił im ostatni (71) paragraf Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa, w którym pisze o sobie jako o „pewnym bracie, który towarzyszy mi od swojej młodości do dnia dzisiejszego”. Owa anonimowa opowieść o własnych przeżyciach jest literackim chwytem mającym za sobą wielką przeszłość (Paweł Apostoł w 2 Kor 12,2 pisał o sobie: Znam człowieka w Chrystusie, który przed czternastu laty – czy w ciele – nie wiem, czy poza ciałem – też nie wiem, Bóg to wie – został porwany aż do trzeciego nieba). Palladiusz tak charakteryzuje swoje monastyczne doświadczenia:
Dowiedziałem się, że przezwyciężył, jak sadzę, żądzę posiadania majątku, a także w znacznym stopniu żądzę próżnej chwały; zadowalał się tym, co miał, nie dbał o ubranie, gdy nim pogardzano, dziękował, narażał się na niebezpieczeństwa dla bliskich przyjaciół, wielokrotnie doświadczał pokus ze strony złych duchów (Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa 71).
Czytelnika współczesnego zdziwić mogą wędrówki Palladiusza od jednej wspólnoty monastycznej do drugiej, od jednego mistrza do drugiego. Stoi to w jawnej sprzeczności z tym, co on sam pisze o konieczności trwania w celi i powtarzanym z naciskiem nakazie jej nieopuszczania (jeden z jego bohaterów, Natanael, twierdził, że każda myśl o przekroczeniu progu celi musi pochodzić od szatana). Owa sprzeczność, realna, była czymś typowym dla mentalności monastycyzmu późnoantycznego, który cenił wysoko mnichów zamykających się do śmierci w celach, ale zarazem dozwalał braciom na dalekie nieraz wędrówki w poszukiwaniu miejsc świętych i świętych mężów, którzy pomogą im w wytrwaniu na ciężkiej drodze ascezy. Palladiusz był wielkim podróżnikiem: pisze sam o sobie: „Przeszedłem pieszo całe państwo rzymskie”. Poza Egiptem przebywał w Macedonii, Palestynie, Syrii i wreszcie na Zachodzie: w Rzymie i w Kampanii (Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa Prl 2 i 5).
W 399 r. Palladiusz rozchorował się poważnie i za poradą lekarzy opuściwszy egipską pustynię, powrócił do mającej łagodniejszy klimat Palestyny.
Nieco później, w trudnym do ustalenia momencie, został biskupem bityńskiego miasta Hellenopolis (właśnie dlatego nazywany jest często Palladiuszem z Hellenopolis). Jak do tego doszło, co go łączyło z tym miastem – nie wiemy. W 400 r. znalazł się u boku Jana Chryzostoma w czasie synodu rozpatrującego skargi Euzebiusza z Walentynopolis przeciwko Antoninowi z Efezu. Wszedł także w skład delegacji, która udała się na miejsce, aby zbadać sprawę. W 403 r. został oskarżony, w tym samym czasie co Jan Chryzostom. Co mu zarzucano – nie wiemy. W każdym razie pozostał do 405 r. w Konstantynopolu, by następnie udać się do Rzymu, w którym szukał pomocy dla wygnanego Jana. Wracał w delegacji wiozącej listy do cesarza Arkadiusza od papieża Innocentego I i cesarza Honoriusza rządzącego Zachodem. Zatrzymany w czasie podróży w Tracji, przebywał przez jedenaście miesięcy w więzieniu, a następnie został wygnany do Górnego Egiptu. W czasie wygnania, ok. 408 r., podjął obronę racji Jana Chryzostoma, pisząc Dialog o życiu Jana Chryzostoma, któremu nadał postać wzorowaną na platońskim Fedonie. Po śmierci Teofila i Jana Chryzostoma dostał zgodę na powrót do Galacji. Nie wrócił jednak do kierowanej przez siebie poprzednio diecezji (prawdopodobnie została ona obsadzona już przez osobę, której kwalifikacje do pełnienia biskupiego urzędu nie były podawane w wątpliwość). Wkrótce (w 417 r.) zaproponowano mu biskupstwo Aspuny w Galacji.
Właśnie w latach spędzonych w tym mieście nadał swemu dziełu o mnichach kształt ostateczny; stało to się zapewne w 419 lub 420 r. Zmarł przed rokiem 431, gdyż na soborze efeskim, odbywającym się w tym właśnie roku, ktoś inny nosi tytuł biskupa Aspuny.
Fragment publikacji Drugi dar Nilu, czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie
Prof. Ewa Wipszycka jest historykiem i papirologiem; w badaniach naukowych koncentruje się na historii Egiptu od czasów Aleksandra Wielkiego; wiele uwagi poświęca okresowi późnego antyku. W bogatym dorobku naukowym autorki znajdują się między innymi: Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu (t. 1–3), Historia starożytnych Greków (t. 1–3), Kościół w świecie późnego antyku, O starożytności polemicznie, Moines et communautés monastiques en Égypte: (IVe–VIIIe siècles), Drugi dar Nilu, czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie, Chrześcijaństwo starożytnego Egiptu.
Fot. Marcin Marecik
Jeśli zainteresował Cię nasz materiał, mamy dla Ciebie propozycję! Możesz otrzymywać raz w tygodniu, w sobotę o 19:00, e-mail z najnowszymi artykułami z portalu cspb.pl. Wystarczy, że zapiszesz się do naszych powiadomień poniżej...
Chcesz być na bieżąco z najnowszymi artykułami, informacjami dotyczącymi projektu "Filokalia" oraz nowościami wydawniczymi? Jeśli tak, zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej, gdzie znajdziesz formularze do zapisu na nasze newslettery.
Czytelnicy i słuchacze naszych materiałów dostępnych w księgarni internetowej, na stronie cspb.pl, kanale YouTube oraz innych platformach podcastowych mogą być zainteresowani, w jaki sposób mogą nas wesprzeć. Od jakiegoś czasu istnieje społeczność darczyńców, którzy aktywnie i regularnie wspierają nasze działania.
To jest tylko pewna propozycja, możliwość wsparcia — jeżeli uważasz, że to, co robimy, jest wartościowe i chcesz dołączyć do darczyńców, od teraz masz taką możliwość. Z góry dziękujemy za każde wsparcie!
