Św. Jan Kasjan (ok. 365–435) należy do najważniejszych postaci formujących duchowość i myśl wczesnego monastycyzmu Zachodu. W jego dziełach – przede wszystkim w Regułach oraz w Rozmowach z Ojcami – zawarta została synteza doświadczenia pustyni egipskiej oraz tradycji ascetycznej Wschodu, przeszczepiona na grunt łacińskiego chrześcijaństwa. Kasjan nie był jedynie teoretykiem – przez wiele lat żył wśród egipskich anachoretów i cenobitów, a jego mistrzami byli tacy ojcowie duchowi, jak abba Mojżesz, Pafnucy czy Izaak. Z zebranych od nich nauk zbudował spójny obraz życia wewnętrznego, który okazuje się zdumiewająco aktualny również dla człowieka współczesnego.
Dzieła Kasjana odznaczają się głębokim rozeznaniem psychologicznym, teologiczną precyzją i duszpasterską roztropnością. Przedstawiają zarówno zewnętrzne formy życia mnicha, jak i drogę do osiągnięcia „czystości serca”, będącej wstępem do kontemplacji Boga. W swoich pismach św. Jan Kasjan nie poprzestaje na ogólnikach – przekazuje konkretne rady, analizuje pokusy, wyjaśnia mechanizmy działania złych myśli, a nade wszystko pokazuje duchową walkę jako długofalowy proces wewnętrznego oczyszczenia.
Sześć rad św. Jana Kasjana dla współczesnego człowieka
1. Cel życia: królestwo Boże w sercu
Kasjan uczy, że celem życia duchowego nie jest moralna poprawność czy nadzwyczajna asceza, lecz pokój serca – „czystość serca” – będący warunkiem nieprzerwanej kontemplacji Boga. Ten pokój nie jest emocjonalnym spokojem, lecz duchową dyspozycją, która pozwala trwać nieustannie w obecności Bożej. W Rozmowie I z abba Mojżeszem Kasjan mówi, że wszelkie trudy życia ascetycznego mają zmierzać do pokoju serca i że tylko wtedy, gdy dusza jest wolna od poruszeń namiętności, może oglądać Boga.
2. Rozeznawanie myśli: duchowe bankierstwo
W Rozmowie II abba Mojżesz uczy Kasjana i Germanusa, że „rozróżnianie duchów” (diakrisis) to najwyższa z cnót – zdolność odróżniania myśli pochodzących od Boga, człowieka i diabła. Kasjan porównuje duszę do młyna wodnego, do którego wpływają różne strumienie myśli – a mnich ma jak wprawny bankier oceniać każdą monetę. Rozeznanie wymaga pokory, otwartości na rady ojców duchowych i gotowości do demaskowania własnych złudzeń. Bez tej cnoty łatwo pomylić pychę z gorliwością lub demoniczne podszepty z natchnieniem Bożym.
3. Walka z wadami: osiem złych myśli
Kasjan systematyzuje wady duchowe w osiem głównych namiętności (logismoi): łakomstwo, nieczystość, chciwość, gniew, smutek, zniechęcenie lub acedię, próżność i pychę. Ich leczeniu poświęca znaczną część Reguł oraz Rozmowę V. Uczy, że nie wystarczy unikać grzechu zewnętrznego – trzeba wyplenić korzenie wad w sercu. Szczególną uwagę poświęca acedii – duchowemu zniechęceniu – która objawia się znudzeniem modlitwą, niechęcią do pracy, narzekaniem. Antidotum na każdą z tych wad jest nie tylko asceza, lecz przede wszystkim łaska Boża, modlitwa i cierpliwość.
4. Hierarchia cnót i etapowość wyrzeczenia
W Rozmowie III abba Pafnucy ukazuje trzy stopnie wyrzeczenia: porzucenie świata zewnętrznego (dobra materialne, relacje), wyrzeczenie się dawnych nawyków i poruszeń wewnętrznych, oraz całkowite oddanie Bogu przez stałą modlitwę. Kasjan nie idealizuje początkujących – ostrzega przed zbyt szybkim przechodzeniem do skrajnej ascezy bez solidnego fundamentu życia wspólnotowego i pracy nad sobą. Cnoty trzeba zdobywać cierpliwie i w odpowiednim porządku – od walki z łakomstwem do wytrwałości w modlitwie czystej.
5. Modlitwa: od słów do kontemplacji
W dwóch rozmowach z abba Izaakiem (IX i X) Kasjan podejmuje temat modlitwy. Jego nauka opiera się na przekonaniu, że modlitwa powinna stać się „nieustanna”, zgodnie z wezwaniem Apostoła (por. 1 Tes 5,17). Wyróżnia cztery formy modlitwy: błaganie, modlitwę, wstawiennictwo i dziękczynienie. Ale celem wszystkich jest modlitwa płomienna – nieprzerwane trwanie serca przy Bogu. Kasjan porównuje duszę do piórka uniesionego tchnieniem Ducha – wolna od przywiązania, lekka, skupiona. Modlitwa taka nie jest techniką, lecz owocem życia oczyszczonego i ugruntowanego w cnocie.
6. Równowaga: asceza z roztropnością
Kasjan krytykuje zarówno lenistwo, jak i nierozważną gorliwość. W Rozmowie II przestrzega przed nadmiernymi postami i czuwaniami, które prowadzą do zniechęcenia i pokus. Mnich ma wytrwać nie dzięki heroizmowi, lecz dzięki stałości. Ta „święta miara” odnosi się zarówno do jedzenia (np. „czy dwa suchary to nie za dużo?”), jak i do modlitwy, odpoczynku, relacji. Asceza jest skuteczna tylko wtedy, gdy prowadzi do pokoju i czystości serca – nie wtedy, gdy staje się źródłem pychy lub destrukcji.
Kasjan jako mistrz duchowej praktyki
Św. Jan Kasjan nie oferuje mistycznej teorii oderwanej od codzienności. Jego pisma to precyzyjna mapa duchowego życia, wypracowana w żarze pustyni i modlitwy. Uczy on, że życie wewnętrzne wymaga porządku, pokory, cierpliwości, rozeznania – i że bez Bożej łaski nikt nie zdoła przejść tej drogi. Dla współczesnego czytelnika, który pragnie nie tylko „żyć dobrze”, ale naprawdę „żyć według Boga”, Kasjan pozostaje jednym z najbardziej wymagających i najbardziej wiarygodnych przewodników.
Tekst został opracowany na podstawie pism św. Jana Kasjana wydanych w serii Źródła Monastyczne.
Grafika na zdjęciu: Mikołaj Jastrzębski OSB
Jeśli zainteresował Cię nasz materiał, mamy dla Ciebie propozycję! Możesz otrzymywać raz w tygodniu, w sobotę o 19:00, e-mail z najnowszymi artykułami z portalu cspb.pl. Wystarczy, że zapiszesz się do naszych powiadomień poniżej...
Chcesz być na bieżąco z najnowszymi artykułami, informacjami dotyczącymi projektu "Filokalia" oraz nowościami wydawniczymi? Jeśli tak, zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej, gdzie znajdziesz formularze do zapisu na nasze newslettery.
Czytelnicy i słuchacze naszych materiałów dostępnych w księgarni internetowej, na stronie cspb.pl, kanale YouTube oraz innych platformach podcastowych mogą być zainteresowani, w jaki sposób mogą nas wesprzeć. Od jakiegoś czasu istnieje społeczność darczyńców, którzy aktywnie i regularnie wspierają nasze działania.
To jest tylko pewna propozycja, możliwość wsparcia — jeżeli uważasz, że to, co robimy, jest wartościowe i chcesz dołączyć do darczyńców, od teraz masz taką możliwość. Z góry dziękujemy za każde wsparcie!
