Anonimowe dzieło, które co najmniej od IX w. nazywane było Regułą Mistrza (Regula Magistri), to starożytny zbiór praw monastycznych, z wielu względów niezwykły.
Po pierwsze, z powodu zupełnie wyjątkowej długości. Wydanie in-folio, pod red. M. Brockie’ego, zajmuje 66 stron, czyli trzy razy więcej niż Reguła św. Benedykta, która sama jest już dwa razy dłuższa niż większość starożytnych reguł zgromadzonych w Codex Regularum Benedykta z Aniane.
Inną charakterystyczną cechą tego dzieła, która nadała mu nazwę, jest układ rozdziałów w formie pytań i odpowiedzi: po sformułowaniu „Pytanie uczniów” (Interrogatio discipulorum), które stanowi tytuł każdego rozdziału, następuje część „Pan odpowiedział poprzez Mistrza” (Respondit Dominus per magistrum), stanowiąca treść rozdziału.
Układ w formie dialogu nie jest zupełnym wyjątkiem w zbiorze dawnych reguł: już Reguła św. Bazylego, przełożona na łacinę przez Rufina, wprowadzała podział na 203 części tego typu (Interrogationes et Responsiones). Jednak Mistrz łamie tę konwencję, stosując ją w sposób niekonsekwentny: w wielu miejscach, zwłaszcza pod koniec tekstu, starożytne rękopisy zawierają zwykłe tytuły rozdziałów, bez określenia „Pytanie”, czy też „Odpowiedź”.
Kolejną cechą, która przybliża dzieło Mistrza do Reguły Bazylego, jest rozmiar obu tekstów. Dzieło Bazylego zawiera 42 strony in-folio i pod względem długości ustępuje jedynie Regule Mistrza, której liczba stron wynosi 66. Koncepcja Mistrza, by jeszcze bardziej rozwinąć własną legislację, jak również nadać jej formę dialogu, powstała prawdopodobnie w trakcie lektury tekstu Bazylego.
Spojrzenie na całość dzieła
Pomimo długości Reguła posiada jasną i mocną strukturę. Zaczynają ją dwa wstępy zatytułowane kolejno: Prologus i Thema. Prolog przedstawia Regułę jako zasadę zbawczą prowadzącą do Boga. Po nim następuje znacznie dłuższy Temat, prezentujący klasztor, który w tekście określony jest mianem „szkoły służby Pańskiej”.
W ten sposób kończą się części wstępne, stanowiące fundamenty życia monastycznego. Po nich następują rozdziały, które mają określić jego zasady. Jednak pierwszy rozdział po Thema, opisujący różne rodzaje mnichów, kończy się uroczystą prezentacją trzeciego zasadniczego elementu, jakim jest „doktor” nauczający i kierujący „szkołą służby Pańskiej”, czyli opat.
Po ustanowieniu trzech filarów życia monastycznego, jakimi są reguła, klasztor i opat, Mistrz poucza opata, wyznaczając mu najpierw linię osobistego postępowania, jak też sprawowanej przez niego władzy (rozdz. 2), a następnie przedkładając katalog mądrości, które należy zaszczepiać braciom, cnót, które powinni oni rozwijać, i grzechów, których muszą unikać. Wszystko to składa się na „świętą sztukę”, którą opat ma za zadanie wykładać w „warsztacie”, jakim jest klasztor (3–6).
Po tym rozdziale następują trzy długie traktaty dotyczące cnót wymienionych w katalogu: o posłuszeństwie (7), o milczeniu (8–9) i o pokorze (10). Mistrz swoje natchnienie czerpie z pism Kasjana, który pokorę mnicha określił jako cnotę wyrażającą się przede wszystkim w posłuszeństwie i mającą swe ukoronowanie w milczeniu. Dwanaście stopni pokory, do których pokonania Mistrz zachęca mnichów, prawie całkowicie pokrywa się z „dziesięcioma znakami pokory”, które – wg Kasjana – Abba Pinufiusz zalecił praktykować pewnemu nowicjuszowi w życiu monastycznym.
Wielki rozdział o pokorze, kończący się niezwykle bogatym opisem raju, którego wspaniałości Mistrz opiewał już w katalogu „świętej sztuki”, wyznacza zakończenie części doktrynalnej Reguły. Uroczysty Explicit jest jej podsumowaniem, a jeszcze obszerniejszy Incipit otwiera drugą, praktyczną część.
„Organizacja klasztoru” zaczyna się od rady „przełożonych” (praepositi), czyli pomocników opata, który ich wyznacza (po dwóch na każdą dziesięcioosobową grupę braci ). Rolą „przełożonych” jest czuwanie nad swoimi braćmi i „wpajanie” im, w codziennej praktyce, nauk opata. Ci „opiekunowie i stróże” mają też obowiązek donieść opatowi o braciach, którzy okazaliby się krnąbrni. W ten sposób zaczyna się część karna, regulująca sprawy braci wyłączonych i warunki ich powrotu do łask poprzez pokutę. W przedłużeniu części dotyczącej pokuty Mistrz naucza, jak należy pomagać bratu w pokonywaniu złych myśli, które go dręczą: cała wspólnota powinna zgromadzić się i modlić za niego.
Po ukazaniu roli przełożonych Mistrz przechodzi do rozważań na temat następnej funkcji: szafarza. W odróżnieniu od poprzednich, funkcję tę pełni jedna osoba. Zadanie szafarza nie jest duchowe, lecz materialne: czuwać nad pożywieniem mnichów, niemniej w klasztorze wszystko uznane jest za święte i nawet żywność, nad którą czuwa szafarz, uchodzi za dar Boży, zasługujący na najwyższy szacunek. Inna osoba zajmuje się narzędziami, za pomocą których dba również o cały „niematerialny dobytek” klasztoru, w tym archiwa i książki. Strażnik narzędzi jest zarazem skarbnikiem wspólnoty.
Wszedłszy w domenę rzeczy materialnych, Mistrz opisuje organizację służby w kuchni i refektarzu. Dwóch braci podejmujących tygodniowy dyżur (septimanarii) pełni służbę od niedzielnego poranka do soboty wieczorem. Długi i szczegółowy zbiór przepisów pozwala nam zobaczyć także przebieg posiłku mnichów, którego święty ceremoniał opisany jest w najdrobniejszych detalach. Lektor refektarza, wyznaczany również na tydzień, otrzymuje w Regule dokładne wskazówki. Na koniec Mistrz określa ilości pokarmów i napojów na jeden posiłek, jak również jego godzinę, zgodnie z porą roku. Autor lepiej niż ktokolwiek pozwala nam poznać zasady odżywiania się zachodnich mnichów z VI w.
Po pokarmie następuje sen. Dormitorium opisane jest z tą samą precyzją co refektarz. Mistrz starannie określa wszelkie detale związane ze sjestą południową odbywającą się latem, a także wyznacza porę spoczynku po komplecie na każdy dzień roku. Cisza nocna jest w dormitorium obowiązkowa.
Poprzez zagadnienie snu i czuwania docieramy do fundamentalnej sprawy Bożego Oficjum, którego zasady Mistrz formułuje, zaczynając od ustalenia modlitwy nocnej. Dwóch dyżurnych tygodniowych ma za zadanie obudzić braci o określonej godzinie, zmieniającej się w zależności od pory roku. Dalej następuje bardzo długi opis liturgii godzin – zarówno nocnych, jak i dziennych (w Regule temat ten pojawia się dwukrotnie). Mistrz ustala ilość psalmów przypadających na każde oficjum, po czym przechodzi do omówienia sposobu ich wykonania (z antyfonami lub z alleluja).
Część liturgiczną kończy seria dodatków, z których dwa opisują duchową postawę, jaką należy przyjąć podczas czytania każdego psalmu oraz w trakcie następującej po nim cichej modlitwy. Choć modlitwa ta powinna być „krótka”, stanowi jednak istotną część modlitwy wspólnej; jest tym, co tworzy zarówno osobistą modlitwę każdego mnicha, jak i modlitwę całej wspólnoty.
Po obszernym dziale dotyczącym modlitwy mnichów następuje długi rozdział o wykorzystaniu czasu, który oddziela poszczególne nabożeństwa w ciągu dnia, zarówno w zimie, jak i latem. Trzygodzinne przerwy zajęte są lekturą lub pracą ręczną, zgodnie z planem, zmieniającym się w zależności od pór roku.
Początkowo, po rozkładzie dnia, Mistrz umieścił dwa rozdziały na temat przejścia od pracy do modlitwy, tłumacząc, w jaki sposób każdy pracujący powinien odpowiadać na wezwania do modlitwy. Później jednak w to miejsce wszedł zbiór trzech rozdziałów o Wielkim Poście: Regula Quadragesimalis. Mowa w nim o „czystej” modlitwie (której nie poprzedza psalm), odbywającej się w połowie trzygodzinnej przerwy pomiędzy nabożeństwami, zarówno w dzień, jak i w nocy. Do tych specyficznych dla Wielkiego Postu modlitw dochodzą jeszcze przepisy żywieniowe, w których Mistrz kładzie szczególny nacisk na post obowiązujący w ostatnich trzech dniach Wielkiego Tygodnia.
Po Regule Wielkiego Postu następują wspomniane już rozdziały o pracy i nabożeństwie, a po nich kilkanaście innych, najczęściej krótkich, mówiących o odprawianiu nabożeństwa w czasie podróży oraz o innych przepisach obowiązujących braci wysłanych w świat.
Trudno zrozumieć porządek następnych dziewiętnastu rozdziałów (RM 68–86). O ile pierwszy z nich, który nakazuje zachowanie ciszy braciom wychodzącym z oratorium, posiada związek z modlitwą za braci powracających z podróży, zalecaną w poprzednim rozdziale , o tyle trudno znaleźć uzasadnienie dla kolejnych pojawiających się w Regule wskazań, mówiących o chorych braciach (69–70), o spotkaniach z innymi mnichami poza lub na terenie klasztoru (71–72), o spóźnieniach na nabożeństwa (73)… W kilku miejscach tego niejasnego fragmentu, stanowiącego wyjątek na tle całego dzieła Mistrza, warto się jednak zatrzymać. Kilka rozdziałów opisuje kontakty ze światem zewnętrznym: zarówno przyjmowanie księży w refektarzu, a także branie przedmiotów przez nich poświęconych (76–77), jak też goszczenie zagranicznych mnichów, którzy zobowiązani są do mieszkania w osobnej celi, do podporządkowania się dwóm dyżurnym i do podjęcia pracy (78–79). (Do kwestii przyjmowania księży Mistrz powraca jeszcze w dalszej części Reguły (83)).
Następną sprawą, jaką autor porusza, są nocne polucje (80) oraz habit. Podkreślana jest potrzeba całkowitego wyrzeczenia się dóbr materialnych przez każdego mnicha. Na zakończenie przechodzimy od krótkiego rozdziału o stole opata do kolejnego zagadnienia, dotyczącego sprzedaży produktów wykonanych w klasztorze (85). Mistrz zakazuje mnichom prac polowych (86), gdyż do życia powinna wystarczać im jedynie uprawa ogrodu i sprzedaż wyrobów rękodzielniczych.
Po przywołanych przez nas fragmentach, jawiących się jako przypadkowe w misternej kompozycji Reguły, Mistrz zamieszcza dwie duże części dotyczące przyjmowania nowicjuszy. Pierwszy zbiór rozdziałów porusza problem zasad przyjmowania nowych mnichów, których obowiązuje jedynie dwumiesięczny okres oczekiwania, jeśli zgłaszają się jako „już nawróceni” (duchowni w świecie), natomiast jeden rok, jeżeli są „jeszcze świeccy”. Przyjęcie „nawróconych” odbywa się w kaplicy w czasie ceremonii ślubowania (87–89), z kolej „świeccy” w tym samym miejscu otrzymują tonsurę i habit (90). Do tych dwu kategorii nowo przyjętych dochodzą jeszcze synowie szlacheccy, wobec których główna troska Mistrza wyraża się w tym, by wytrwali oni w wierze, porzucając wszelką nadzieję na spadek po rodzicach (91).
Po wyłuszczeniu zasad przyjmowania do wspólnoty nowicjuszy, następuje cześć poświęcona obowiązkom opata. W obliczu nadchodzącej śmierci opat sam wyznacza swego następcę, ten zaś rąk biskupa przyjmuje wtedy uroczyste błogosławieństwo (92–93). Wybór nowego opata przez poprzedniego ukazany jest jako wynik długotrwałej wierności cnocie: opat nieustannie przypomina braciom, że tuż przed śmiercią wybierze spośród nich tego, który okaże się najbardziej wierny regule. Jednocześnie musi unikać wyznaczania sobie pomocnika, który mógłby wydawać się zgromadzeniu wybranym z góry następcą. Poprzez ten swego rodzaju „konkursu o pierwsze miejsce” Mistrz chce wywołać pożyteczne dla dusz współzawodnictwo. W przypadku, gdyby opat zmarł nagle, bez możliwości wyznaczenia następcy, biskup nakłada ten obowiązek na innego opata, który powinien przygotować się do tego zadania, spędzając w klasztorze miesiąc czasu i obserwując zachowanie każdego brata (94).
Ostatni rozdział Reguły zamyka ją nieprzypadkowym w tym miejscu tematem furty i furtiana (95). Furta klasztoru powinna być zawsze zamknięta, aby bracia pozostawali niejako odizolowani w jego „raju”.
Fragment wstępu do publikacji Reguła Mistrza. Reguła św. Benedykta
Adalbert de Vogüé OSB urodził się 2 XII 1924 r. w Paryżu. W roku 1944 wstąpił do benedyktyńskiego opactwa la Pierre-Qui-Vire (Burgundia). Po wstępnej formacji w klasztorze kontynuował studia specjalistyczne w Paryżu, uwieńczone w 1959 roku doktoratem w zakresie patrologii. Przez ostatnie lata żył jako pustelnik w pobliżu opactwa. Zmarł w 2011 r.
Fot. Robert Krawczyk
Jeśli zainteresował Cię nasz materiał, mamy dla Ciebie propozycję! Możesz otrzymywać raz w tygodniu, w sobotę o 19:00, e-mail z najnowszymi artykułami z portalu cspb.pl. Wystarczy, że zapiszesz się do naszych powiadomień poniżej...
Chcesz być na bieżąco z najnowszymi artykułami, informacjami dotyczącymi projektu "Filokalia" oraz nowościami wydawniczymi? Jeśli tak, zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej, gdzie znajdziesz formularze do zapisu na nasze newslettery.
Czytelnicy i słuchacze naszych materiałów dostępnych w księgarni internetowej, na stronie cspb.pl, kanale YouTube oraz innych platformach podcastowych mogą być zainteresowani, w jaki sposób mogą nas wesprzeć. Od jakiegoś czasu istnieje społeczność darczyńców, którzy aktywnie i regularnie wspierają nasze działania.
To jest tylko pewna propozycja, możliwość wsparcia — jeżeli uważasz, że to, co robimy, jest wartościowe i chcesz dołączyć do darczyńców, od teraz masz taką możliwość. Z góry dziękujemy za każde wsparcie!
