Doszedłszy do tego miejsca, musimy wspomnieć o świadectwie rękopisów dzieła Mistrza. Jest ich niewiele. Tylko trzy zawierają pełny tekst:
P: Paris, Bibl. Nat., lat. 12205. Fol. 64–157 (ok. 600).
A: München, Staatsbibl., lat. 28118. Fol. 141–184 (IX w.).
K: Köln, Arch., W. F. 231. Fol. 121–178 (kopia z A 1466).
Co się tyczy świadectw fragmentarycznych, chodzi tu przede wszystkim o: E Paris, Bibl. Nat, lat. 12634. Fol. 9677.
Rękopis paryski jest zbiorem, z którego pochodzą urywki naszej Reguły, ułożone w innej kolejności, a zawierające fragmenty Thema (Ths 40–46) i następujących rozdziałów: 1–2, 5, 7,10,12–13,16–17, 30, 47, 54–55 i 73–74. Te, posiadające wielką wartość archiwalną, fragmenty rękopisu E zostały odtworzone na podstawie rękopisu P w dyplomatycznym wydaniu z 1953 r., co się zaś tyczy pełnego tekstu tej pozlepianej reguły, która zaczyna się pełnym odtworzeniem Reguły Augustyńskiej, a następnie wprowadza urywki z Mistrza i innych autorów, został on opublikowany w 1976 r. przez F. Villegasa i nas samych, pod tytułem Régula Eugippii. Można bowiem prawdopodobnie przypisać jej autorstwo Eugipiuszowi, opatowi neapolitańskiemu pochodzącemu z Noricum (obecnie Austria) i autorowi żywota św. Seweryna, apostoła tego naddunajskiego obszaru. Reguła Eugipiusza powstała zapewne ok. 530 r. Oprócz fragmentów rękopisu E, które stanowią ok. 15 rozdziałów Mistrza, dwa – dotyczące psalmodii i modlitwy (RM 47–48) – są powtórzone w rękopisach z Würzburga i z SanktGallen. Wreszcie, wszystkie nieomal rozdziały Mistrza są obecne, w całości lub częściowo, w Concordia regularum Benedykta z Aniane (IX w.), który przytacza je, aby zilustrować odpowiadające teksty św. Benedykta. To stąd Smaragdus, karoliński opat z S. Mihiel, zaczerpnął wyrywkowe cytaty z Mistrza, aby ubarwić swój komentarz do Reguły Benedyktyńskiej.
W świetle tych wszystkich świadectw, wśród których niezrównaną wartość ma oczywiście pełny rękopis paryski (P), wydaliśmy, czterdzieści lat temu, Regułę Mistrza. Trochę później uzupełniliśmy to wydanie o „Scholie „, jak również napisaliśmy wiele artykułów. Ojczyzna Mistrza – Italia – doczekała się również, ok. dziesięć lat temu, wydanej i skomentowanej przez M. Bozzi i A. Grilli Reguły. Pojawiły się też tłumaczenia w innych językach.
Aby zrozumieć, jak wielką wartość stanowi dla naszej epoki ten stary tekst, należy sobie przypomnieć niedawne odkrycie jego rzeczywistych związków z Regułą św. Benedykta; związków które przez wieki pozostawały w cieniu.
Mistrz i Benedykt
Jeszcze w przededniu drugiej wojny światowej przyjęte było uważać, że Reguła Mistrza jest dziełem wywodzącym się z Reguły Benedyktyńskiej. Tak ją też przedstawiały wydania drukowane, które ograniczały się do odtwarzania Codex regularum Benedykta z Aniane i jego Concordia. Wcześniej mylona przez Tritemiusza (Trithemius) z bardzo starą Regula Monachorum diakona Wigiliusza, o której mówi Gennadiusz (Gennadius), najczęściej uważana była za dzieło zredagowane w Galii, późniejsze od Benedykta i oparte na jego Regule.
Ostatnie opracowania dotyczące Reguły Mistrza sprowokowane zostały przez badania Dom A. Genestouta, mnicha z Solesmes, wówczas prokuratora swojej Kongregacji w Rzymie. Przygotowując wydanie krytyczne Reguły Benedyktyńskiej, zauważył, że Reguła Mistrza nie pochodziła od niej, jak przyjęte było uważać do tej pory, lecz że była jej źródłem.
Zanim jeszcze Genestout opublikował swoje odkrycie, zostało już one rozpowszechnione przez dwóch jego hiszpańskich współbraci, M. Alamo et J. Ferez de Urbela, z których jeden popierał tezę Genestouta, a drugi ją krytykował. Kiedy sam Genestout zabrał głos w dyskusji, zaproponował, aby uznać, że Mistrz żył w Dacji, w otoczeniu Nicetasa z Remezjany, w początkach V w.
Liczne publikacje, zarówno popierające, jak i przeciwne tej nowej tezie, zaczęły się mnożyć ze wszystkich stron. Do wszystkich tych artykułów, liczonych w dziesiątkach, doszło w 1953 ważne, dyplomatyczne wydanie Reguły Mistrza, o którym już była mowa. Jeden z jego współredaktorów, P.B. Corbett opublikował pięć lat później opracowanie lingwistyczne tekstu Mistrza. W 1961 r. nasze studium zatytułowane La communauté et l’abbé dans la Règle de saint Benoît zaczynało się od krótkiego wykładu na temat związków Benedykta z Mistrzem, który wysuwał tezę końcową o uprzedniości tego ostatniego, opartą o niepublikowaną pracę innego mnicha z Solesmes, J. Frogera.
Teza ta, powtórzona i potwierdzona przez nasze wydania krytyczne Mistrza (1964–1965) i świętego Benedykta (1971), zdaje się dziś powszechnie przyjęta. Właściwie umilkły już głosy broniące uprzedniości Reguły Benedyktyńskiej. Jest jednak jeszcze dwóch autorów, którzy uważają, że Benedykt żył przed Mistrzem, sytuują bowiem tego ostatniego w północnej Italii w VII w. Ich spojrzenie zachęca nas do zajęcia się sprawą miejsca powstania Reguły Mistrza.
Gdzie i kiedy Mistrz napisał swoją Regułę?
Jak już mówiliśmy, według Genestout Reguła Mistrza powstała w Dacji, na początku V w. Wcześniejsi autorzy umiejscawiali ją w Galii. Również Hiszpania oraz Italia były określane jako jej ojczyzna. Niedawno M. Tosi umiejscowił ją w klasztorze św. Kolumbana w Bobbio. Prawdopodobnie niezależnie od tego M. Dunn dostrzega w niej cechy wspólnoty Kolumbana i sytuuje ją w północnej Italii.
Prawdziwą ojczyzną Mistrza wydaje się być region Rzymu, na początku VI w. Taka lokalizacja i datacja, które proponowaliśmy już w pierwszych naszych pracach, do dziś zachowały swą ważność. Poza podobieństwami pomiędzy ustanowieniami liturgicznymi Mistrza i niektórymi zwyczajami rzymskimi, najbardziej wymownym znakiem, przemawiającym za taką lokalizacją, jest ustanowienie zasady wyboru opata przez swego poprzednika, która odpowiada zasadzie wyboru papieża w pierwszym trzydziestoleciu VI w. Z drugiej strony, kiedy Mistrz wkłada w usta „gyrowagów” słowa, że „przyszli z krańców Italii”, to o wiele łatwiej zrozumieć to stwierdzenie z perspektywy Rzymu niż z perspektywy Bobbio czy Mediolanu.
Siła i słabość wielkiego dzieła. Podsumowanie
Wyznaczanie nowego opata przez poprzedniego tuż przed jego śmiercią jest ostatnim aktem współzawodnictwa zorganizowanego przez samego opata. Ten pedagogiczny wynalazek Mistrza jest oczywiście wypaczeniem: radykalnie niszczy ascezę braci, którzy mają uprawiać cnotę, dozorowani przez drugiego człowieka, z myślą o ludzkim „sukcesie”. Choć kilka jeszcze pomysłów Mistrza można by poddać pod dyskusję, bilans tego wielkiego dzieła nie jest całkowicie negatywny. Mistrz zarysował cenny obraz wspólnotowego życia monastycznego, łącząc niespotykane bogactwo koncepcji z najwyższą precyzją widzenia. Użytek, jaki zrobił z tego zarysu Benedykt, dowodzi, że obdarzał go wielkim i całkowicie zasłużonym szacunkiem.
Aby opisać w skrócie różnorodne związki obu reguł, zarówno Mistrza, jak i Benedykta, możemy powiedzieć, że pierwsza ustanawia szkołę, a druga komunię. Obaj autorzy uroczyście stwierdzają pod koniec przedmowy, że klasztor jest przede wszystkim „szkołą służby Pańskiej”. I rzeczywiście, klasztor Mistrza jest właśnie taką szkołą: opat ukazany jest jako „doktor”, tzn. nauczający mistrz, któremu asystują korepetytorzy – strażnicy, czyli przełożeni, podczas gdy bracia są po prostu uczniami mistrza ustanowionego przez Boga. Benedykt przyjmie tę szkolną i zarazem wertykalną wizję cenobityzmu, ale uzupełni ją, tkając sieć braterskich, przepełnionych miłosierdziem związków pomiędzy uczniami. Powtórzy w ten sposób – mniej lub bardziej świadomie – przemianę, jaka dokonała się wśród uczniów Jezusa. Przyciągnięci pojedynczo przez Mistrza, stworzywszy wokół Niego szkołę, w chwili Jego odejścia otrzymali od Niego „nowe przykazanie”: abyście się wzajemnie miłowali. Nowy, horyzontalny wymiar uzupełnił wertykalną relację uczniów do Mistrza, która jako jedyna budowała początkowo strukturę ich grupy. To strukturalne prawo każdej społeczności chrześcijańskiej, jakim jest przejście od szkoły do komunii, potwierdziło się we wspólnotach w Italii, organizowanych przez Mistrza i Benedykta w VI w. Mistrz odegrał niezwykle doniosłą rolę w kształtowaniu się dzieła Patriarchy; dzieła, które miało przetrwać wieki.
Fragment wstępu do publikacji Reguła Mistrza. Reguła św. Benedykta
Adalbert de Vogüé OSB urodził się 2 XII 1924 r. w Paryżu. W roku 1944 wstąpił do benedyktyńskiego opactwa la Pierre-Qui-Vire (Burgundia). Po wstępnej formacji w klasztorze kontynuował studia specjalistyczne w Paryżu, uwieńczone w 1959 roku doktoratem w zakresie patrologii. Przez ostatnie lata żył jako pustelnik w pobliżu opactwa. Zmarł w 2011 r.
Fot. Marcin Marecik
Jeśli zainteresował Cię nasz materiał, mamy dla Ciebie propozycję! Możesz otrzymywać raz w tygodniu, w sobotę o 19:00, e-mail z najnowszymi artykułami z portalu cspb.pl. Wystarczy, że zapiszesz się do naszych powiadomień poniżej...
Chcesz być na bieżąco z najnowszymi artykułami, informacjami dotyczącymi projektu "Filokalia" oraz nowościami wydawniczymi? Jeśli tak, zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej, gdzie znajdziesz formularze do zapisu na nasze newslettery.
Czytelnicy i słuchacze naszych materiałów dostępnych w księgarni internetowej, na stronie cspb.pl, kanale YouTube oraz innych platformach podcastowych mogą być zainteresowani, w jaki sposób mogą nas wesprzeć. Od jakiegoś czasu istnieje społeczność darczyńców, którzy aktywnie i regularnie wspierają nasze działania.
To jest tylko pewna propozycja, możliwość wsparcia — jeżeli uważasz, że to, co robimy, jest wartościowe i chcesz dołączyć do darczyńców, od teraz masz taką możliwość. Z góry dziękujemy za każde wsparcie!
