Podejmując temat modlitwy, Diadoch w znacznym stopniu koncentruje się na dyspozycyjności do tej praktyki i korzyściach z niej płynących. Według naszego autora od samego początku wymaga ona ciszy. Nawet nowicjusza w życiu duchowym cicha modlitwa chroni przed namiętnościami. Troska o milczenie jest jednocześnie zwróceniem uwagi na świadome pielęgnowanie rodzącego się w sercu życia łaski. Biskup Fotyki używa bardzo sugestywnego języka metafory, porównując zatroskanie o ciepło wewnętrzne do „zamkniętych drzwi łaźni”. Cisza zachowywana we właściwym czasie pozwala na bardziej owocne rozróżnianie duchów. Modlitwa w milczeniu, w której umysł nie zajmuje się niczym innym poza świętym wezwaniem imienia Jezus, jest uprzywilejowanym momentem, w którym Duch Święty udziela darów wiedzy i mądrości. Nie jest ona jednak zadaniem łatwym. Liczne zniechęcenia mogą prowadzić do niestałości w modlitwie, a zaniechanie jej jest otwarciem na ziemskie troski, kłótnie i sądy, co z kolei tłumi proces oczyszczania duszy. Gniew i brak czujności w życiu ascetycznym wymieniane są przez naszego autora jako kolejne przeszkody utrudniające lub wręcz uniemożliwiające trwanie w modlitewnym skupieniu. Diadoch jednak zwraca uwagę, że wszelka wytrwałość na modlitwie, szczególnie w okresach zniechęcenia, przygotowuje duszę do kolejnych, bogatszych darów kontemplacji. Jak już zaznaczyliśmy, pisze on swoje dzieło jako ojciec duchowy, zapewne dla swojej wspólnoty mniszej. Dlatego nie przedstawia jej jednego wzoru modlitwy, a raczej zachęca swoich czytelników do wytrwałości w poświęcaniu jej życia i jedynie prezentuje zasady pozwalające na stwierdzenie, czy ich doświadczenia pochodzą od Boga, czy nie. Co więcej, zauważa, że na modlitwie wszyscy jesteśmy jak dzieci, więc odchodzi od rozbudowanej metodologii i podaje tylko kilka wskazówek do praktykowania modlitwy Imieniem.
Biskup Fotyki jest jednym z pierwszych świadków rozpowszechnionej dziś szeroko Modlitwy Jezusowej. Powszechnie znana formuła: „Panie, Jezu Chryste, zmiłuj się nade mną” lub w bardziej rozbudowanej wersji: „Panie, Jezu Chryste, Synu Boży, zmiłuj się nade mną, grzesznikiem” jest w nauczaniu Diadocha ograniczona do samego wezwania Imienia słowami: „Panie Jezu”. Jednakże zgodnie z tradycją biblijną, powtórzoną przez Katechizm Kościoła katolickiego, „imieniem, które zawiera wszystko, jest właśnie imię, które Syn Boży otrzymuje w swoim Wcieleniu: JEZUS”. Propozycja wezwania modlitewnego przedstawiona przez Diadocha wpisuje się zatem w samo serce objawienia. Wezwanie „Panie Jezu” obejmuje w swej prostocie całą rzeczywistość, jest ukoronowaniem historii zbawienia i wyrazem pragnienia go dla wszystkich ludzi. Formuła ta to zwrócenie się ku Panu z ufnością i tęsknotą w akcie wiary, nadziei i miłości, które gwarantują pewność wysłuchania.
Wezwanie świętego Imienia jest dla naszego autora podstawową bronią w duchowej walce. Diabeł sprowokował upadek człowieka. Chrystus przyszedł, aby wykupić go z tego stanu i zniszczyć dzieło diabła. W walce duchowej, którą każdy chrześcijanin podejmuje, aby odnowić w sobie utracone w wyniku grzechu podobieństwo do Boga, nie ma dla walczącego lepszego oręża niż wzywanie świętego imienia Odkupiciela:
Kiedy nasz umysł zaczyna odczuwać wezwanie Ducha Świętego, wtedy także Szatan zwraca się do duszy w słodkim z pozoru doznaniu w spokojnym czasie podczas nocy, gdy człowiek zapada w lekki sen. Jeśli więc umysł żarliwym wspomnieniem uchwyci się świętego imienia Pana Jezusa i owym przesławnym i świętym Imieniem posługuje się jak bronią, odstępuje podstępny zwodziciel, aby potem przejść do bezpośredniej walki z duszą. Dlatego umysł rozpoznając dokładnie podstęp Złego, czyni większe postępy w rozsądzaniu. (Cent. 31)
Jednakże święte Imię nie jest w tej walce talizmanem, lecz jego wzywanie to sposób na utrwalanie relacji z Chrystusem. Ta praktyka wymaga zaangażowania także serca. Diadoch uczy, że nie sposób oddawać się modlitwie Jezusowej, jednocześnie poddając się namiętnościom:
Kiedy dusza jest niepokojona przez gniew, oszołomiona przez pijaństwo albo nękana przez ciężkie przygnębienie, umysł wstrzemięźliwy nie jest w stanie pamiętać o Panu Jezusie, nawet jeśli się go zmusza. Zamroczony bowiem całkowicie przez okropne namiętności traci swoją własną świadomość. Dlatego też pragnienie, by umysł niósł niemożliwy do zapomnienia obraz kontemplacji, nie ma gdzie odcisnąć swej pieczęci, ponieważ pamięć intelektu stała się zatwardziała przez surowość pokus. […] Jeżeli umysł uwolnił się od nich, nawet jeśli przez zapomnienie, natychmiast dzięki własnym zdolnościom z żarliwością osiąga ową upragnioną i zbawczą zdobycz. Dusza otrzymuje wówczas łaskę, która wraz z nią ćwiczy się w medytacji i wspólnie woła: „Panie Jezu”, tak jak matka uczy swoje dziecko i wspólnie z nim ćwiczy słowo „ojciec”, dopóki nie wyrobi w nim nawyku, żeby – zamiast dziecinnie paplać – wyraźnie wołało ojca, nawet przez sen. (Cent. 61)
Diadoch streszcza swoje nauczanie o modlitwie Jezusa następująco:
Gdy człowiek cały zwróci się do Pana, jej [modlitwy] obecność objawia się sercu z niewypowiedzianym uczuciem i znowu czeka na poruszenie duszy. Pozwala jednak, by pociski demonów dostały się do jej najgłębszej świadomości, żeby szukała Boga coraz żarliwiej i pokornie. Jeżeli następnie człowiek zacznie robić postępy w przestrzeganiu przykazań i nieprzerwanie przyzywa Pana Jezusa, wówczas ogień świętej łaski dosięga zewnętrznych części serca i całkowicie wypala kąkol z ziemi, którą jest człowiek. Dlatego też ataki demonów docierają i kąsają jedynie wrażliwe miejsca duszy. Kiedy wojownik oblekł się już we wszystkie cnoty, a szczególnie w doskonałe ubóstwo, łaska oświeca głęboką świadomością całą jego naturę i rozpala go do wielkiej miłości Boga. Od tego momentu strzały demonów gaszone są zanim dotrą do cielesnej świadomości, ponieważ tchnienie Ducha Świętego, które porusza serce ku wiatrom pokoju, gasi pociski ognistego demona, gdy jeszcze są w powietrzu (por. Ef 6,16). Jednakże Bóg pozwala, by nawet człowiek, który doszedł do takiej miary, został zaatakowany przez złe demony i by jego umysł pozostawał w ciemnościach, aby nasza wolna wola nie była całkowicie związana więzami łaski. Dzieje się tak nie tylko dlatego, by człowiek mógł pokonywać grzech w walce, ale również aby czynił postępy w duchowym doświadczeniu. (Cent. 85)
Inwokacja Imienia jest sposobem ćwiczenia się w pamięci o Bogu, która z kolei przygotowuje ścieżkę do zjednoczenia z Nim. Diadoch często wspomina o wzajemnej relacji posłuszeństwa przykazaniom Bożym i wzywaniu imienia Jezusa. Niejednokrotnie podkreśla także konieczność zaangażowania serca w modlitwę Imieniem. Zwrócenie uwagi na tę postawę wydaje się wychodzić naprzeciw ewagriańskiej koncepcji modlitwy czystej, w której Pontyjczyk zachęca do wyjścia poza wszelką formę, nawet jeśli jest nią Słowo wcielone. Diadoch podkreśla rolę serca i choć można zauważyć analogie pomiędzy umysłem i sercem, to stosowany przez niego język daje możliwość opisu relacji z Osobą Chrystusa w sposób bardziej subtelny. Recytacja i kontemplacja świętego Imienia integruje umysł i ciało oraz jest bramą wiodącą do Boskiego oświecenia:
Tak samo rzecz ma się z tymi, którzy są dopiero na początku duchowego działania i święta łaska dopiero częściowo ogrzewa ich serca. Dlatego też kiedy umysł zaczyna przynosić owoce duchowych myśli, widoczne części serca w dalszym ciągu przynoszą myśli cielesne, ponieważ jeszcze nie wszystkie części serca są w pełni świadome, iż zostały oświecone światłem świętej łaski. Niektórzy, nie rozumiejąc tego, uznali, że to dwa przeciwne sobie byty walczą ze sobą. Tak samo jak w przytoczonym wyżej przykładzie, kiedy człowiek w jednym momencie drży z zimna i odczuwa ciepło, zdarza się, że dusza ma w tym samym czasie dobre i złe myśli. Odkąd bowiem nasz umysł popadł w dwoistość wiedzy, choćby nie chciał, zmuszony jest w tym samym momencie myśleć zarówno o dobru, jak i o złu. Dzieje się tak szczególnie w przypadku ludzi, którzy doszli do wyżyn subtelnego rozeznawania. Umysł zawsze stara się myśleć o dobru, natychmiast jednak przypomina sobie o złu, gdyż od czasu nieposłuszeństwa Adama pamięć człowieka podzielona jest na dwoje. (Cent. 88)
Nasz autor broni wrodzonej dobroci ludzkiej natury, ale wyjaśnia uniwersalną tendencję do zła jako wynik działania części naszych namiętności i sugestii złego ducha. Ostatecznie jednak uzależnia ludzkie zachowanie od wolnego wyboru. Ćwiczenie się w wolnej decyzji wyrabia w zachowaniu dobry nawyk, który sprzyja na drodze ku Bogu. Rola wolnego wyboru jest bardzo ważna w integracji podzielonego noũs i rozproszonych zmysłów. Wielką pomocą w procesie przywracania utraconej jedności jest praktyka modlitwy Jezusowej.
W zakresie bíos praktikós (pracy ascetycznej) wymagane jest posłuszeństwo Bogu, w zakresie noũs (umysłu) domaga się stałej pamięci o Panu. Owa wzajemność połączonych wysiłków obejmuje wszystkie zmysły i łączy je w osiąganiu wspólnego celu. Poniesione na tej drodze koszty są znacznie mniejsze od osiąganych korzyści. Nie tylko jest obiecane wieczne zbawienie w przyszłym życiu, lecz już w doczesności dokonuje się swego rodzaju uzdrowienie psychiczne, dzięki ascezie, modlitwie i ponownej integracji zmysłów, która rodzi radość. Diadoch zaleca, aby noũs kontemplował słowo w swoim wewnętrznym skarbcu i aby nie zwracał się ku wyobraźni:
Niech rozważa te słowa często w swojej izdebce, żeby nie zwracał się ku jakimś złudzeniom, gdyż ci, którzy bezustannie kontemplują to chwalebne Imię w głębi swego serca, kiedyś mogą zobaczyć także światło swego umysłu. Kiedy bardzo troszczy się o tę myśl, w pełnej świadomości, pali cały brud, jaki znajduje się na powierzchni duszy, gdyż: Pan nasz jest ogniem trawiącym (Pwt 4,24). Potem Pan przywołuje duszę do wielkiej miłości swojej chwały. Jeśli bowiem przez pamięć umysłu owo wszechmocne i chwalebne Imię trwa w żarliwości serca, sprawia, że miłujemy Jego dobroć, ponieważ zupełnie nic nie stoi już na przeszkodzie. (Cent. 59)
Dla Diadocha modlitwa i asceza są zewnętrznymi przejawami istniejącej wewnątrz relacji między Bogiem a człowiekiem. Jednakże zaznacza on, że nie jest czymś właściwym określanie jakości tej relacji na podstawie zewnętrznych przejawów. Dlatego właśnie podkreśla, że to pokora najbardziej pomaga w osiągnięciu zdrowej bezinteresowności, bo prowadzi do zapomnienia o własnym sukcesie i postępie, co z kolei umożliwia to, aby modlić się jak należy, według własnego stanu. Kiedy jednak ktoś doświadczył już żarliwości w modlitwie, przekraczającej wszelką szerokość i obejmującej wszystko, powinien bezustannie szukać tego stanu, spędzając w nim jak najwięcej czasu. Trzeba również zaznaczyć, że poza modlitwą Imieniem, jako sposoby trwania na drodze kontemplacji, Diadoch rekomenduje także śpiew psalmów, czytanie świętych Pism i traktowanie z szacunkiem słów mądrych ludzi. Ciągła modlitwa jest zakorzeniona w miłości, to ona przynagla człowieka do sprzedania wszystkiego, aby posiąść ewangeliczną drogocenną perłę. Tylko kontemplacja może napełnić serce palącym pragnieniem Boga, aby następnie zacząć podążać śladami Niewidzialnego.
Fragment wstępu do dzieła św. Diadocha z Fotyki Pisma ascetyczne
Maksymilian Nawara OSB (ur. 1979 r.) – benedyktyn lubiński, dr patrologii. Śluby monastyczne złożył w 2000 r. Święcenia kapłańskie przyjął w 2008 r. W klasztorze pełnił funkcje wychowawcy (magistra nowicjatu) oraz podprzeora w latach 2008–2018. Od 2018 opat Prezes Benedyktyńskiej Kongregacji Zwiastowania.
Jeśli zainteresował Cię nasz materiał, mamy dla Ciebie propozycję! Możesz otrzymywać raz w tygodniu, w sobotę o 19:00, e-mail z najnowszymi artykułami z portalu cspb.pl. Wystarczy, że zapiszesz się do naszych powiadomień poniżej...
Chcesz być na bieżąco z najnowszymi artykułami, informacjami dotyczącymi projektu "Filokalia" oraz nowościami wydawniczymi? Jeśli tak, zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej, gdzie znajdziesz formularze do zapisu na nasze newslettery.
Czytelnicy i słuchacze naszych materiałów dostępnych w księgarni internetowej, na stronie cspb.pl, kanale YouTube oraz innych platformach podcastowych mogą być zainteresowani, w jaki sposób mogą nas wesprzeć. Od jakiegoś czasu istnieje społeczność darczyńców, którzy aktywnie i regularnie wspierają nasze działania.
To jest tylko pewna propozycja, możliwość wsparcia — jeżeli uważasz, że to, co robimy, jest wartościowe i chcesz dołączyć do darczyńców, od teraz masz taką możliwość. Z góry dziękujemy za każde wsparcie!
