W zbiorach zabytkowych eksponatów, które udostępnione są w skarbcu dla osób odwiedzających Opactwo Benedyktynek w Żarnowcu na Pomorzu, zachowane są niezwykle cenne kodeksy rękopiśmienne na pergaminie. Najstarszym z nich jest Antyfonarz z XIV – XV wieku, który po wieloletnich pracach konserwatorskich powrócił do Żarnowca. Jednak na szczególną uwagę zasługuje tak zwany Graduał Żarnowiecki składający się z czterech kodeksów rękopiśmiennych na pergaminie. Jego niezwykły walor stanowi nie tylko wysoki artyzm wykonania ale także to, że znamy dokładną datę powstania oraz autorkę – cysterkę żarnowiecką Małgorzatę Koelers z pochodzącą z Elbląga. Tak więc te księgi nie tylko powstały na użytek wspólnoty sióstr w Żarnowcu, ale zostały napisane i iluminowane przez mniszkę tego klasztoru. Do tych cennych zabytków można także zaliczyć dwa tomy Antyfonarzy Toruńskich, pochodzących z XVII wieku. Ukazują one wielką troskę mniszek o piękno liturgii i wszystkiego co wiąże się z modlitwą i wielbieniem Boga.
Antyfonarz z XIV-XV w., gdzie na kartach pergaminowych w XVII-XVIII wieku naklejono karty papierowe z zapisem antyfon. Antyfonarz został oprawiony w drewniane okładziny obleczone skórą, datowane na koniec XIV w., ponownie użyte w XVIII w. Część pierwotna Antyfonarza została sporządzona na kartach pergaminowych, zapisanych obustronnie z numeracją arabską. Na każdej karcie znajduje się po 10 systemów pięcioliniowych. Warstwa muzyczna zapisana została rombową nutacją gotycką. Zdobienia inicjałów wykonano niebieskim, czerwonym i czarnym atramentem. Druga część Antyfonarza wykonana została na kartach papierowych – z przodu kodeksu nalepionych na płótnie, dalej naklejone na wcześniejszy pergamin. Karty zapisane jednostronnie, a na każdej karcie znajduje się po 7 systemów pięcioliniowych. Użyto czerwonego i czarnego atramentu, dekoracja rękopisu na papierze nie jest zbyt artystyczne, a kompozycja inicjałów jest mocno uproszczona. W czasie konserwacji oddzielono karty papierowe od podłoża pergaminowego i dziś możemy pokazać obie zachowane części.
Graduały żarnowieckie
2 tomy rękopisu na pergaminie oprawione w deski oklejone w jasną skórę ślepo tłoczoną z mosiężnymi okuciami na przednich okładkach i rogowymi guzami na tylnich. Ukończone w 1458 roku przez Małgorzatę Koelers pochodzącą z Elbląga mniszkę cysterkę z klasztoru żarnowieckiego. Pracę wspomagały jej matka Gertruda i rodzona siostra Magdalena – co zostało upamiętnione na karcie początkowej II tomu. Zapis nutacji kwadratowej na czterolinii. Malarskie inicjały ornamentalne na wysokim poziomie artystycznym do których użyto farb oraz złota płatkowego. Niektóre inicjały obrzeżone filigranem kreślonym różowym atramentem. Inicjały kaligraficzne wykonane są rubrą i błękitem oraz brunatnym atramentem z motywami liści akantu, wici z listkami koniczyny i liści lancetowatych.
2 kolejne tomy powstałe około połowy XV wieku oprawione w deski i skórę ślepo tłoczoną w kolorze brązu z rogowymi guzami. Na przednich okładkach, w rogowych obręczach napisy teksturą gotycką na pergaminie złotem malarskim: Graduale monaster ii Sance Marie In Sarnawicz. Na kartach pergaminowych zapis nutacji kwadratowej na czterolinii. Dekoracja malarska bliska stylistycznie tomom z 1458 r. Jeden inicjał figuralny z przedstawieniem leżącego Dzieciątka Jezus w promienistej glorii oraz inicjały ornamentalne o korpusach wypełnionych listowiem akantu z wypustkami, przechodzącym na niektórych kartach we flora tury marginalne. W inicjałach wstęgowych niekiedy rysunki masek. Na powstanie tych ksiąg zużyto skóry ponad 300 cieląt. Małgorzata Koelers prawdopodobnie pracowała przy pomocy kopistki. O samej Małgorzacie wiemy tyle, że pochodziła z niemieckiej rodziny mieszczańskiej z Elbląga – w swej pracy posługiwała się numeracją arabską, używaną w środowisku kupieckim w odróżnieniu od środowiska kościelnego posługującego się nadal numeracją rzymską. Imię siostry Małgorzaty Koelers pojawia się na dokumencie z roku 1433 gdy mniszki żarnowieckie uciekły do Gdańska przed plądrującymi ich ziemie czeskimi najemnikami króla polskiego. Zachowała się lista imienna uciekinierek, i tam, wśród najmłodszych, wymieniona jest Małgorzata Koelers. Jej imię pojawia się także w późniejszych aktach, gdzie występuje już jako przeorysza żarnowieckiej wspólnoty.
2 tomy Antyfonarza toruńskiego – z datami 1622 i 1624 napisany i iluminowany przez benedyktynkę toruńską Dorotę Łążyńską. Rękopis wykonany na pergaminie z nutacją kwadratową na pięciolinii. W obu tomach na 1 stronie tekst łaciński podający zawartość i rok ukończenia tomu, a w tomie II również nazwisko wykonawczyni. Ornamentalna dekoracja malarska gwaszem i akwarelą z obfitym użyciem złota i czasem srebra. Całostronicowa na kartach tytułowych oraz inicjałowa, głównie motywy stylizowanych gałązek liściasto – kwiatowych wzorowanych na współczesnych haftach ludowych. Pośrodku kart tytułowych oraz w inicjałach na początku ważniejszych świąt wklejone miedzioryty z wieku XVI i XVII głównie pochodzenia niderlandzkiego, z przedstawieniami figuralnymi. Przycięte i kolorowane farbami kryjącymi włączone integralnie w całą kompozycję malarską. Oprawy antyfonarza wykonane z desek i skóry ślepo tłoczonej z okuciami środkowymi i narożnymi z guzami mosiężnymi. Antyfonarz przywieziony do Żarnowca po kasacie klasztoru benedyktynek w Toruniu około roku 1833.
Tekst przygotowała: s. Bogumiła Czepiel OSB z Opactwa Benedyktynek z Żarnowca na Pomorzu. Odwiedź Skarbiec żarnowiecki… Więcej informacji
Jeśli zainteresował Cię nasz materiał, mamy dla Ciebie propozycję! Możesz otrzymywać raz w tygodniu, w sobotę o 19:00, e-mail z najnowszymi artykułami z portalu cspb.pl. Wystarczy, że zapiszesz się do naszych powiadomień poniżej...
Chcesz być na bieżąco z najnowszymi artykułami, informacjami dotyczącymi projektu "Filokalia" oraz nowościami wydawniczymi? Jeśli tak, zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej, gdzie znajdziesz formularze do zapisu na nasze newslettery.
Czytelnicy i słuchacze naszych materiałów dostępnych w księgarni internetowej, na stronie cspb.pl, kanale YouTube oraz innych platformach podcastowych mogą być zainteresowani, w jaki sposób mogą nas wesprzeć. Od jakiegoś czasu istnieje społeczność darczyńców, którzy aktywnie i regularnie wspierają nasze działania.
To jest tylko pewna propozycja, możliwość wsparcia — jeżeli uważasz, że to, co robimy, jest wartościowe i chcesz dołączyć do darczyńców, od teraz masz taką możliwość. Z góry dziękujemy za każde wsparcie!
