Rękopisy podają rozmaite jego wersje: Lausiakon, Żywoty świętych mężów, Paradeisos (czyli Ogród rajski), Lausiake historia. Współcześni historycy literatury cytując dzieło Palladiusza, posługują się zazwyczaj ostatnim tytułem, poświadczonym przez największą liczbę rękopisów. Lausos, któremu Palladiusz zadedykował swoje dzieło we wstępie, był wysokim dostojnikiem konstantynopolitańskiego dworu, nosił tytuł praepositus sacri cubiculi („przełożony nad cesarską sypialnią”). Pełnił swój urząd za Teodozjusza II (panował 408–450), ale nie wiemy do kiedy (zapewne do 428 r.).
Dzisiejszy wydawca Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca) rekonstruuje grecki tekst Palladiusza na podstawie rękopisów, które tworzą trzy podstawowe grupy, czyli, jak mówią filolodzy, recenzje. Recenzja G, znajdowana w kilku jedynie rękopisach, daje nam tekst najkrótszy, najprostszy. Właśnie ten wariant Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca) posłużył w V w. Paschazjuszowi do sporządzenia przekładu łacińskiego, niezmiernie dla dzisiejszego badacza cennego, gdyż zawierającego tekst sprzed późniejszych zmian, jakim Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca) podlegała. Dwie pozostałe recenzje A i B są o wiele dłuższe niż recenzja G, zawierają epizody i biografie postaci nieistniejących w G. Znakomity wydawca Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca), C. Butler, zwrócił uwagę na to, że w recenzji A znajdują się liczne wtręty zaczerpnięte z innego, równie sławnego utworu o mnichach egipskich, określanego mianem Historia mnichów w Egipcie (Historia monachorum in Aegypto). Oddzielenie Historia mnichów w Egipcie (Historia monachorum in Aegypto) od Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca) było zabiegiem stosunkowo prostym. O wiele trudniej jest rekonstruować tekst Palladiusza na podstawie recenzji G i B. Zgodnie z zasadą powszechnie wśród wydawców przyjętą, wersja krótsza jest uważana na ogół za bliższą oryginalnej postaci utworu (kolejni redaktorzy raczej dodawali nowe partie, rzadko zaś usuwali coś z tekstu – chyba że w grę wchodziły ustępy niepokojące z doktrynalnego punktu widzenia). Jednak recenzja G, choć lepsza od A i B, daleka jest od ideału.
Kiedy powstała wersja B? Zdaniem E. Honigmanna nastąpiło to zdumiewająco szybko, jeszcze w V w., a zmian dokonać miał Heraklidas (lub Heraklides) z Nyssy, którego imię figuruje w charakterze autora w niektórych rękopisach recenzji B (stąd pewni badacze sądzili, iż był to po prostu pseudonim Palladiusza). Stworzona przez niego wersja cieszyła się wielkim powodzeniem, podobnie zresztą jak recenzja A (ta z wtrętami z Historia mnichów w Egipcie (Historia monachorum in Aegypto)), przekładano ją na różne języki.
Wspominany przeze mnie Butler poddał teksty Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca) szczegółowym studiom, efektem których było wydanie dzieła Palladiusza z obszernym komentarzem; ukazało się ono w 1898 i 1904 r. Propozycje Butlera wywołały długą dyskusję, w wyniku której nie wszystkie jego pomysły ostały się pod naciskiem krytyk. Mimo ataków, często zasadnych, choć prowadzonych w sposób bardzo agresywny (przodował w nich R. Draguet), nie możemy dziś zrezygnować z edycji Butlera, po prostu dlatego, że ciągle nie mamy lepszego wydania. To, które sporządził G. J. M. Bartelink i którym wszyscy badacze się posługują, w zasadzie trzyma się tekstu rekonstruowanego przez Butlera, uwzględnione zostały natomiast późniejsze krytyki i zaproponowane przez badaczy Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca) poprawki miejsc zepsutych.
Zadanie stojące przed wydawcą Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca) jest szczególnie trudne, gdyż musi on brać pod uwagę nie tylko recenzje greckie, ale i przekłady na inne języki. Poza wspominanym już tekstem łacińskim, przydatne w pracy edytorskiej są przekłady syryjskie, prezentujące różne redakcje. Niektóre syryjskie rękopisy pochodzą jeszcze z VI w.
Szczególnie ważne okazały się wnioski wyciągnięte ze studium przekładu koptyjskiego, a także z żywotów palladiuszowych bohaterów, które znajdujemy w koptyjskim synaksariuszu (czyli zbiorze żywotów świętych ułożonym w porządku kalendarza zgodnie z datami ich wspomnień w litugii). G. Bunge po zbadaniu dossier koptyjskiego, doszedł do wniosku, że teksty wchodzące w jego skład ocaliły wariant dzieła odmienny od tego, który zachowały rękopisy greckie wszystkich trzech redakcji Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca). Jego najistotniejszą cechą jest ograniczenie dzieła do żywotów sławnych mnichów egipskich, przede wszystkim mnichów z nitryjskiego kompleksu monastycznego.
Biografie poszczególnych ascetów są obszerniejsze niż poświęcone tym samym postaciom teksty z greckiej Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca). Będę miała okazję pokazać na konkretnym przykładzie, na czym polegają różnice i czego nas uczą o sposobie pracy Palladiusza.
Bunge znalazł dla różnic między tekstami greckimi a tekstem koptyjskim przekonujące (i akceptowane dziś powszechnie) wyjaśnienie: jego zdaniem Palladiusz jeszcze za czasów swego pobytu w Celach napisał (oczywiście po grecku) dzieło opowiadające o sławnych mnichach egipskich – zostało ono wkrótce przełożone na język koptyjski. Ów pierwotny utwór Palladiusza przeznaczony był przede wszystkim dla egipskich mnichów. Dopiero po latach, w 419 lub 420 r. Palladiusz na prośbę Lausosa zmienił swe pierwotne dzieło nadając mu taką postać, jaką, przynajmniej z grubsza, możemy rekonstruować w oparciu o recenzje A, G i B. Wprowadził wtedy biografie ascetów żyjących w Palestynie, Azji Mniejszej, dokonał skrótów biografii egipskich, zapewne sporo w swych poprzednich tekstach zmienił. Nowy wariant Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca) był przeznaczony dla znacznie szerszej publiczności niż pierwotne dzieło Palladiusza.
Fakt wcześniejszego powstania wstępnej postaci dzieła ma dla dzisiejszego badacza istotne znaczenie: zapis dokonany w czasie pobytu w Egipcie i przeznaczony dla mnichów, wedle wszelkiego prawdopodobieństwa powinien być bliższy rzeczywistości niż tekst powstały po ponad dwudziestu latach od opuszczenia Cel i pisany z myślą także o czytelnikach żyjących (jak Lausos z prologu) w „świecie”. Nie podlegał on tak łatwo, charakterystycznemu dla tej dziedziny literatury, procesowi przekształcania rzeczywistości w legendę. Pamięć osób i wydarzeń w miarę upływu lat oczywiście słabnie.
Fragment publikacji Drugi dar Nilu, czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie
Prof. Ewa Wipszycka jest historykiem i papirologiem; w badaniach naukowych koncentruje się na historii Egiptu od czasów Aleksandra Wielkiego; wiele uwagi poświęca okresowi późnego antyku. W bogatym dorobku naukowym autorki znajdują się między innymi: Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu (t. 1–3), Historia starożytnych Greków (t. 1–3), Kościół w świecie późnego antyku, O starożytności polemicznie, Moines et communautés monastiques en Égypte: (IVe–VIIIe siècles), Drugi dar Nilu, czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie, Chrześcijaństwo starożytnego Egiptu.
Fot. Marcin Marecik / Na zdjęciu: fragment sklepienia nad kaplicą św. Benedykta w Opactwie Benedyktynów w Tyńcu
Jeśli zainteresował Cię nasz materiał, mamy dla Ciebie propozycję! Możesz otrzymywać raz w tygodniu, w sobotę o 19:00, e-mail z najnowszymi artykułami z portalu cspb.pl. Wystarczy, że zapiszesz się do naszych powiadomień poniżej...
Chcesz być na bieżąco z najnowszymi artykułami, informacjami dotyczącymi projektu "Filokalia" oraz nowościami wydawniczymi? Jeśli tak, zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej, gdzie znajdziesz formularze do zapisu na nasze newslettery.
Czytelnicy i słuchacze naszych materiałów dostępnych w księgarni internetowej, na stronie cspb.pl, kanale YouTube oraz innych platformach podcastowych mogą być zainteresowani, w jaki sposób mogą nas wesprzeć. Od jakiegoś czasu istnieje społeczność darczyńców, którzy aktywnie i regularnie wspierają nasze działania.
To jest tylko pewna propozycja, możliwość wsparcia — jeżeli uważasz, że to, co robimy, jest wartościowe i chcesz dołączyć do darczyńców, od teraz masz taką możliwość. Z góry dziękujemy za każde wsparcie!
