Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa składa się ze szkiców poświęconych poszczególnym ascetom lub grupom ascetów (w tym także uprawiającym ascezę kobietom, o których opowiada przede wszystkim w rozdziale 41.). Choć bohaterowie opowieści Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa żyli w rozmaitych krajach, przeważają mnisi egipscy lub mnisi wprawdzie urodzeni gdzie indziej, ale żyjący w Egipcie. Poszczególne rozdziały mają rozmaitą objętość i ułożone są w sposób swobodny, na pierwszy rzut oka pozbawiony planu.
Owo wrażenie przypadkowości zwodzi nas na manowce. Uważna analiza treści Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa dokonana przez D. F. Bucka pozwoliła mu uchwycić przynajmniej podstawową strukturę dzieła. W świetle wyników jego studium wielce prawdopodobne wydaje się, że kolejność w jakiej Palladiusz opowiada o swych bohaterach jest zgodna z chronologią jego podróży, zarówno tych większych, o których wspominałam, jak i krótszych, których okoliczności i celów najczęściej nie da się ustalić. Nasz autor bowiem udawał się kilkakrotnie z Egiptu do pobliskiej Palestyny, wracał też do Egiptu już po wymuszonej przez zły stan zdrowia rezygnacji z życia w Celach.
Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa dzieli się wyraźnie na dwie części: pierwsza (rozdziały 1–38) opowiada o mnichach w Egipcie poznanych przez Palladiusza w czasie pierwszego pobytu w tym kraju. Jej zwieńczenie stanowi obszerny i bardzo ważny dla niego żywot Ewagriusza; druga część (rozdziały 39–70) jest o wiele mniej zwarta. Znalazły się w niej żywoty mnichów palestyńskich, syryjskich, galackich, a także tych ascetów egipskich, których Palladiusz poznał w czasie wygnania.
Niejednokrotnie Palladiusz wkłada w usta swych bohaterów krótsze lub dłuższe przemówienia i repliki w oratio recta, dodaje sentencje. Narratorem najczęściej jest sam autor.
Palladiusz nie pisał biografii — nie miał zamiaru przedstawić w sposób systematyczny biegu życia wybranych przez siebie ascetów, opowiada jedynie te epizody, które są dla niego ważne i które najlepiej spełniają zadanie zbudowania i zadziwienia czytelników (lub słuchaczy). Dla owych epizodów ramę tworzą najczęściej wspomnienia Palladiusza. Na przykład paragraf 7., poświęcony mnichom żyjącym w Nitrii, zaczyna się w następujący sposób.
Przez trzy lata wędrowałem i mieszkałem po różnych klasztorach w okolicach Aleksandrii; poznałem tam około dwa tysiące wspaniałych ludzi, pełnych gorliwości. Później opuściłem tamte strony i udałem się na pustynię do Nitrii[…]. Przebywałem tam przez rok, a wiele pomogli mi błogosławieni ojcowie Arsisjos Wielki, Putubastos, Asion, Kronios i Serapion. Zachęcony ich opowiadaniami zdecydowałem się udać w głąb pustyni (Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa 7).
Bywają jednak epizody niepoprzedzone żadnym wstępem (w Historii mnichów w Egipcie (Historia monachorum in Aegypto)) taka rama, zbudowana z relacji z podróży po egipskim świecie monastycznym, odgrywała jeszcze ważniejszą rolę).
Ten nowy podgatunek literacki umożliwiający tworzenie zręcznych konstrukcji, w które dawało się osadzać teksty o różnej naturze, od biografii po apoftegmaty, miał przed sobą długą przyszłość w literaturze greckiej; najsławniejszymi dziełami tego podgatunku będą Historia Religiosa (tytuł polskiego przekładu: Dzieje miłości Bożej, ŹrMon 6) Teodoreta z Cyru i Łąka duchowa (Pratum spirituale) Jana Moschosa. Przeznaczony on był dla publiczności bardzo szerokiej: nie tylko dla mnichów, ale i dla ludzi żyjących w świecie a szukających w lekturze przykładów heroicznych do podziwiania (w znacznie większym stopniu niż do naśladowania), okazji do oderwania się od codzienności, kontaktu (choćby poprzez lekturę) ze światem ludzi świętych, czyniących cuda, pokonujących demony. W miarę upływu lat dzieła w coraz to większym stopniu uwzględniać będą potrzeby świeckich czytelników. Wskazuje na to porównanie Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa i Historia Religiosa Teodoreta z jednej, a Łąką duchową Jana Moschosa z drugiej strony. Zmianę czytelnika sygnalizuje przede wszystkim rosnąca rola cudów i znikanie z utworów tak ważnego dla literatury monastycznej motywu ciężaru ascezy i trudności jakie mnich, także i ten doświadczony, musiał aż po kres swego życia pokonywać.
Bohaterami Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa są nie tylko asceci znani, wspominani przez inne źródła; znajdziemy w tym utworze także opowiadania poświęcone ludziom nigdzie indziej nie wzmiankowanym, niekiedy nawet postaciom anonimowym.
O uroku dzieła Palladiusza stanowią niezwykle żywe portrety mnichów, obok postaci heroicznych znalazło się miejsce i dla grzeszników. Znajdziemy sporo przysłów, anegdot, niektóre osobistości i fakty traktowane są z lekką ironią, dystansem. Właśnie ta ironia, dystans, anegdoty świadczą o tym, że Palladiusz chce, aby jego dzieło trafiało także do ludzi, którzy ascetami nie byli i nie mieli zamiaru nimi być.
Palladiusz z naciskiem twierdzi, że pisze swe dzieło w sposób prosty, tłumacząc:
Kto bowiem zawsze pamięta o nieuchronności śmierci i jej rychłym nadejściu, tego nie spotka wielki upadek, ten poprawnie też rozumie przykazania i nie gardzi ich prostotą i nie nazbyt kunsztownym stylem. Otóż celem boskiego nauczania nie jest przecież kwiecisty styl, lecz przekonywanie umysłu za pomocą prawdy (Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa Prl 4).
Nie należy Palladiuszowi wierzyć, gdyż owa deklaracja należy do literackich toposów dobrze poświadczonych w antycznej literaturze. Autorzy chrześcijańscy mieli oczywiście istotne powody, aby rezygnować z subtelności stylistycznych, aby rozszerzyć krąg swych czytelników, ale nie zawsze to czynili, Palladiusz zaś na pewno swego programu nie realizował konsekwentnie.
Język Palladiusza jest językiem literatury tych czasów z charakterystycznym dla niej piętnem retoryki (widać to zwłaszcza we wstępie). Jednak w Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa znajdziemy sporo późnych form językowych, które są poświadczone niemal wyłącznie w języku papirusowych dokumentów (zwraca na to uwagę Bartelink w komentarzu swego wydania).
Przy lekturze Historia Lausiaca – Opowiadania dla Lausosa uderza nas stosunkowo skromna liczba cudów. Nie oznacza to, że Palladiusz ich nie opisuje (wszyscy autorzy późnej starożytności o cudach pisali) i że wolny jest od literackich stereotypów. Znajdziemy ich (i cudów, i stereotypów) jednak wyraźnie mniej niż w Historii mnichów w Egipcie (Historia monachorum in Aegypto) i w powstających później żywotach mnichów.
Fragment publikacji Drugi dar Nilu, czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie
Prof. Ewa Wipszycka jest historykiem i papirologiem; w badaniach naukowych koncentruje się na historii Egiptu od czasów Aleksandra Wielkiego; wiele uwagi poświęca okresowi późnego antyku. W bogatym dorobku naukowym autorki znajdują się między innymi: Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu (t. 1–3), Historia starożytnych Greków (t. 1–3), Kościół w świecie późnego antyku, O starożytności polemicznie, Moines et communautés monastiques en Égypte: (IVe–VIIIe siècles), Drugi dar Nilu, czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie, Chrześcijaństwo starożytnego Egiptu.
Fot. Marcin Marecik / Na zdjęciu: fragment sklepienia nad kaplicą św. Benedykta w Opactwie Benedyktynów w Tyńcu
Jeśli zainteresował Cię nasz materiał, mamy dla Ciebie propozycję! Możesz otrzymywać raz w tygodniu, w sobotę o 19:00, e-mail z najnowszymi artykułami z portalu cspb.pl. Wystarczy, że zapiszesz się do naszych powiadomień poniżej...
Chcesz być na bieżąco z najnowszymi artykułami, informacjami dotyczącymi projektu "Filokalia" oraz nowościami wydawniczymi? Jeśli tak, zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej, gdzie znajdziesz formularze do zapisu na nasze newslettery.
Czytelnicy i słuchacze naszych materiałów dostępnych w księgarni internetowej, na stronie cspb.pl, kanale YouTube oraz innych platformach podcastowych mogą być zainteresowani, w jaki sposób mogą nas wesprzeć. Od jakiegoś czasu istnieje społeczność darczyńców, którzy aktywnie i regularnie wspierają nasze działania.
To jest tylko pewna propozycja, możliwość wsparcia — jeżeli uważasz, że to, co robimy, jest wartościowe i chcesz dołączyć do darczyńców, od teraz masz taką możliwość. Z góry dziękujemy za każde wsparcie!
